Czynniki mające negatywny wpływ na jakość nasienia – podsumowanie

Otrzymanie wyniku badania nasienia w wielu przypadkach stawia pacjentów przed diagnozą i faktem, iż jakość ich nasienia jest osłabiona. Oczywiście każdy przypadek różni się od pozostałych i w każdym przypadku przyczyny obniżonej jakości nasienia mogą być inne, co nie zmienia faktu, że pacjent po otrzymaniu takiego wyniku będzie zadawał sobie szereg pytań np.: dlaczego moje nasienie jest takie słabe? Co mogę zrobić aby jakość nasienia poprawić? Co może powodować niską jakość nasienia? Czy są w moim otoczeniu jakieś czynniki, które mają negatywny wpływ na nasienie..? Wiadomo, że powodów obniżonej jakości nasienia może być wiele ale też wpływ niektórych negatywnych czynników jest mniej znamienny, niż innych i różny zależnie od predyspozycji danego pacjenta. Niektóre czynniki np. chemioterapia, niektóre choroby, urazy mechaniczne powodują trwałe, a inne czasowe pogorszenie wyników badania nasienia. Na niektóre z nich mamy samemu wpływ, część (np. wiek) jest od nas zupełnie niezależna. W poniższym artykule przedstawiamy kilkanaście czynników, które zgodnie z obecną wiedzą mogą przyczyniać się w mniej lub bardziej znaczący sposób do pogarszania jakości nasienia. Wpływ tych czynników ma znaczenie raczej statystyczne – nie oznacza, że u każdego mężczyzny narażonego na choćby jeden z nich zaobserwujemy pogorszoną jakość nasienia, jednak w dużych grupach taka tendencja jest widoczna. czynniki o których mowa to:

• Wiek
• Otyłość, nadwaga, niedowaga
• Narażenie na wysoką temperaturę
• Substancje toksyczne i zanieczyszczenia środowiskowe
• Stres
• Leki
• Choroby
• Zaburzenia genetyczne
• Infekcje i stany zapalne w układzie rozrodczym
• Palenie papierosów
• Spożywanie alkoholu
• Steroidy płciowe, anaboliki
• Dieta
• Urazy mechaniczne
• Promieniowanie jonizujące

WIEK

Prawdą jest, że u mężczyzn produkcja plemników jest utrzymywana przez całe życie. Jednak może się ona osłabiać wraz z wiekiem, przyczyniając się do pogarszania parametrów nasienia  i osłabienia potencjału płodności. Nie oznacza to, że w pewnym wieku mężczyzna nie może mieć już dzieci (jak to ma miejsce u kobiet), ale jego szanse na to mogą się zmniejszać wraz z pogarszaniem jakości nasienia. Pogorszenie to wynika z naturalnych procesów zachodzących  wraz z wiekiem w organizmie, a dodatkowo przyczyniać się do niego mogą też różne choroby. Pogorszenie jakości nasienia wraz z wiekiem może zachodzić z różnym natężeniem u poszczególnych mężczyzny – u niektórych może być ono znaczące, u innych prawie niezauważalne, jednak statystycznie rzecz biorąc wiek jest istotnym czynnikiem wpływającym na jakość nasienia i co gorsza jest on czynnikiem zupełnie od pacjenta niezależnym.

OTYŁOŚĆ, NADWAGA, NIEDOWAGA

Okazuje się, że zarówno zbyt wysoka jak i zbyt niska waga ciała może niekorzystnie odbijać się na jakości nasienia. Badania dowodzą, że nadwaga i otyłość (podwyższony wskaźnik BMI) negatywnie wpływają na jakość chromatyny plemnikowej, liczebność plemników o prawidłowej budowie i ruchliwości¹, liczebność plemników (zarówno koncentrację jak i całkowitą liczbę na ejakulat)² , oraz na ich funkcjonalność (zdolność wiązania się z kwasem hialuronowym, jednym ze składników otoczki komórki jajowej)³. Także niedowaga jest związana z obniżeniem koncentracji i liczebności plemników. Zobacz także: Otyłość i nadwaga negatywnie wpływa na liczbę prawidłowych plemników i jakość chromatyny plemnikowej oraz Nadwaga i niedowaga wśród młodych mężczyzn ma negatywny wpływ na jakość nasienia, w szczególności na liczebność plemników

NARAŻENIE NA WYSOKĄ TEMPERATURĘ

Dotyczy to zarówno temperatury pochodzącej ze środowiska zewnętrznego jak i z samego organizmu np. spowodowanej chorobami, którym towarzyszy wysoka gorączka, czy zaburzenia przepływu krwi (np. żylaki powrózka nasiennego). Jądra nie przypadkowo umieszczone są w mosznie, czyli nieco „na zewnątrz” organizmu. Ma to za zadanie zapewnić, że ich temperatura jest nieco (1-2°C) niższa niż temperatura wewnątrz ciała. Jest to istotne ponieważ tylko w takiej, nieco obniżonej temperaturze produkcja plemników zachodzi w prawidłowy sposób. Dlatego też wszelkie zjawiska, które powodują podniesienie temperatury jąder wpływają negatywnie na jakość nasienia, przez zaburzanie produkcji plemników. Nawet krótkotrwałe wzrosty temperatury ciała, mające miejsce kilka tygodni przed badaniem nasienia mogą spowodować liczne nieprawidłowości w jego jakości. Wiadomo, że „podgrzewanie” jąder może prowadzić do ciężkiej oligozoospermii (znacznego obniżenia liczby plemników) lub nawet azoospermii (braku plemników). Proces ten jest na szczęście odwracalny i po ustaniu czynnika temperaturowego prawidłowa produkcja plemników powraca. Stąd też wynikają próby zastosowania „podgrzewania jąder” jako sposobu na antykoncepcję dla mężczyzn⁴. Z kolei chłodzenie jąder za pomocą specjalnych systemów u pacjentów z pogorszoną jakością nasienia (oligoasthenoteratozoospermią) powodowało zwiększenie ilości plemników, a także polepszenie ich jakości⁵. Wiadomo np. że choroby którym towarzyszy wysoka gorączka (np. grypa) powodują spadek jakości nasienia w kilka tygodni po chorobie^{6, 7}. Innymi czynnikami podnoszącymi temperaturę jąder mogą być np. częste gorące kąpiele, częste wizyty w saunie, noszenie nieprzewianej bielizny, siedzący tryb pracy. Dlatego pacjenci z obniżonymi parametrami nasienia starający się o dziecko powinni ich bezwzględnie unikać lub je minimalizować. Zobacz także: Wysoka temperatura jąder – powszechnie znany wróg płodności mężczyzn, Wysoka gorączka, a jakość chromatyny plemnikowej, Wysoka gorączka, a jakość nasienia (ruchliwość i liczebność plemników oraz chromatyna plemnikowa).

SUBSTANCJE TOKSYCZNE, ZANIECZYSZCZENIA ŚRODOWISKA

Dotyczy to bardzo szerokiej grupy związków i substancji chemicznych, w tym metali ciężkich, związków organicznych zawierających chlor, pestycydów. Choć mechanizm negatywnego działania tych związków na produkcję plemników może być różny to narażenie na duże ich dawki lub przedłużające się działanie może powodować taki negatywny skutek.

STRES

Choć może wydawać się, że pomiar poziomu stresu i jego wpływu na zdrowie, w tym jakość nasienia jest trudny do oceny to jednak istnieją badania i doniesienia o tym, że stres może przyczyniać się do obniżenia jakości nasienia, głownie liczebności i koncentracji (zagęszczenia) plemników, a także ich morfologii ^{8, 9}. Naukowcy obserwujący obniżenie jakości nasienia w wymienionych badaniach brali pod uwagę różne rodzaje stresu m.in. tzw. stres socjoekonomiczny (utrata pracy, złe relacje w rodzinie, utrata bliskiej osoby), ale także np. stres studentów powodowany egzaminami na uczelni. Zobacz także: Czy stres o podłożu psychospołecznym może mieć wpływ na jakość nasienia u płodnych mężczyzn?

LEKI (np. chemioterapeutyki, niektóre antybiotyki)

Niestety niektóre leki działają toksycznie na proces produkcji plemników, nieodwracalnie go uszkadzając. Dotyczy to między innymi leków stosowanych przy leczeniu nowotworów za pomocą chemioterapii. Leki te nieodwracalnie niszczą komórki, z których powstają plemniki . Świadomość tego faktu jest ważna zarówno wśród pacjentów jak i wśród lekarzy, którzy powinni poinformować pacjenta o konsekwencjach niezbędnego leczenia dla jego przyszłej płodności. Na szczęście obecnie istnieją możliwości zdeponowania nasienia w specjalnych bankach zanim pacjent rozpocznie chemioterapię. Nasienie może być tam przechowywane do czasu kiedy mężczyzna zdecyduje się na posiadanie potomstwa. Jednak problemem jest to, że nie wszyscy pacjenci są właściwie informowani w tej materii, nie wszyscy mają świadomość utraty płodności i często nie wiedzą o możliwości przechowania nasienia – zwykle kiedy się o tym dowiadują to jest już za późno.

CHOROBY

Są one bardzo częstą przyczyną niepłodności czy pogorszonej jakości nasienia, choć czasem zdarza się, że nie są z niepłodnością bezpośrednio kojarzone. Niektóre choroby pociągają za sobą całkowitą bezpłodności, inne jedynie obniżają szanse na posiadanie potomstwa. Ogólnie mówiąc, ta grupa czynników jest wyjątkowo szeroka: można tu wymienić zarówno choroby genetyczne (zespół Klinefeltera), zaburzenia rozwojowe (wnętrostwo), zaburzenia hormonalne i choroby układowe, nowotwory, zakażenia (w tym w układzie rozrodczym), a także wszelkie choroby którym towarzyszy gorączka.

ZABURZENIA GENETYCZNE

Zarówno drobne jak i znaczące mutacje mogą powodować zaburzenia płodności lub całkowitą niepłodność chociaż czasem nie towarzyszą im inne widoczne zmiany w fenotypie (wyglądzie i stanie zdrowia potencjalnego rodzica). Częstą przyczyną niepłodności są aneuploidie chromosomów płciowych,  z których najczęstszą jest zespół Klinefeltera, czyli występowanie kariotyu 47XXY. Drobniejsze mutacje upośledzające spermatogenezę dotyczą genów AZF (znajdujących się na chromosomie Y), genu SRY czy genu CRTF – charakterystycznej przy nosicielstwie mukowiscydozy (występujące także u osób, które nie mają objawów tej choroby).

INFEKCJE I STANY ZAPALNE W UKŁADZIE ROZRODCZYM

Wśród nich wyróżniamy m.in. zakażenia pierwotniakami, drożdżami i bakteriami w tym chlamydiami i mykoplazmami. Zakażenia takie poza innymi dolegliwościami mogą przyczyniać się do niepłodności nawet jeśli (co ma miejsce w licznych przypadkach) wyniki ogólnego badania nasienia są prawidłowe, pomimo współistniejącego zakażenia. W takich sytuacjach leczenie powinno objąć oboje partnerów, ponieważ leczenie tylko jednej ze stron może spowodować ponowne zakażenie od nieleczonego partnera. Zobacz także: Czynniki etiologiczne w stanach zapalnych męskiego układu płciowego oraz Bakteriospermia – drobnoustroje w nasieniu.

PALENIE PAPIEROSÓW

Negatywny wpływ palenia papierosów na różne parametry nasienia w tym na liczebność plemników, jakość chromatyny plemnikowej, czy morfologię plemników jest wykazywany przez liczne badania naukowe ^{3, 10, 11}. Generalnie, badania te pokazują, że szczególnie negatywny wpływ ujawnia się u mężczyzn palących znaczące ilości np. paczkę dziennie lub więcej. Prawdopodobną przyczyną negatywnego wpływu palenia papierosów na plemniki jest nasilony stres oksydacyjny oraz niewystarczające aktywność enzymów antyoksydacyjnych w plazmie nasienia. Zobacz także: Palenie papierosów a chromatyna plemnikowa i jakość nasienia i Czy palenie papierosów jest czynnikiem ryzyka dla obniżonej jakości nasienia?

SPOŻYWANIE ALKOHOLU

To czy alkohol może mieć wpływ na jakość nasienia jest przedmiotem szerokiej debaty. Z pewnością nadmierne i częste spożycie alkoholu, może przyczyniać się do uszkodzenia czynności plemnikotwórczej nie bezpośrednio, a pośrednio np. przez zaburzanie czynności innych organów w tym wątroby. Z drugiej strony dochodzą także głosy, że spożycie niewielkiej ilości alkoholu dziennie ma wręcz pozytywny wpływ na jakość nasienia. Reasumując można przyjąć, że alkohol spożywany w rozsądnych ilościach nie ma negatywnego wpływu na płodność.

STEROIDY PŁCIOWE (ANABOLIKI)

Steroidy płciowe bywają stosowane jako anaboliki, co jest niestety dość częstym zjawiskiem wśród bywalców siłowni, chcących dodatkowo zwiększyć swoją masę mięśniową i poprawić sylwetkę. Stosowanie tych środków powoduje zaburzenia hormonalne prowadzące do zmniejszenia wielkości jąder i zaburzanie procesu produkcji plemników co z kolei przyczynia się do czasowego lub trwałego zatrzymania lub osłabienia tego procesu, a przez to do znaczącego spadku liczby plemników w nasieniu (azoospermii lub oligozoospermii) i niepłodności^12-14. Mechanizm w jaki podawanie anabolików (głównie chodzi tu o testosteron) hamuje spermatogenezę jest taki sam jaki wykorzystuje się przy opracowywaniu antykoncepcji hormonalnej u mężczyzn. Zwiększone stężenie testosteronu we krwi, powoduje hamowanie wydzielanie gonadotropin (LH i FSH) z przysadki mózgowej, a przez to także produkcję testosteronu przez jądro. Z kolei brak testosteronu jądrowego powoduje zaburzania produkcji plemników, pomimo, że ilość testosteronu krążącego w krwiobiegu jest wyższa niż normalnie. Zobacz także: Anaboliki, steroidy płciowe i ich wpływ na płodność mężczyzn i jakość nasienia

DIETA

Dla jakości nasienia istotna jest zawartość niektórych witamin (m.in. witaminy C i witamin z grupy B) oraz mikroelementów (np. cynku), a także antoksydantów (w tym witaminy C, błonnika, kwasu foliowego). Składniki te można dostarczyć dzięki stosowaniu „codziennej” dobrze skomponowanej diety lub też stosując dodatkowo specjalne suplementy diety. Zobacz także: Dieta, a niepłodność męska – czy to co jemy ma wpływ na nasze szanse na potomstwo?

URAZY MECHANICZNE (w tym uszkodzenia jatrogenne)

Wśród tych urazów można wyróżnić takie, które negatywnie wpływają na sam proces produkcji plemników (np. przerwanie bariery krew – jądro), ale też dotyczące przerwania ciągłości dróg wyprowadzających nasienie np. przewodów najądrzy lub nasieniowodów, bez uszkodzenia czynności plemnikotwórczej samego jądra. W innych przypadkach może dojść także do urazów pęcherzyków nasiennych produkujących wydzielinę wchodzącą w skład płynu nasiennego, co przyczynia się do niewłaściwego składu płynu nasiennego.

PROMIENIOWANIE JONIZUJĄCE (w tym roentgenowskie)

Oczywiście nie każdy ze wspomnianych czynników ma jednakowy wpływ na produkcję plemników i różna może być wrażliwość poszczególnych mężczyzn na wymienione czynniki. Nie wszystkich z nich można niestety uniknąć, jednak niejednokrotnie można przedsięwziąć pewne kroki dla zapewnienia sobie „płodności” nawet po pojawieniu się czynnika szkodliwego – przykładem może być oddanie nasienia do tzw. krioprezerwacji (zamrożenia) przed rozpoczęciem chemioterapii. Innych czynników szkodliwych można natomiast próbować unikać lub ograniczyć ich wpływ, co jest szczególnie zalecane u pacjentów, których jakość nasienia jest na granicy wartości referencyjnych lub słabsza. Efekty w postaci poprawy parametrów nasienie nie są też widoczne od razu – zwykle trzeba poczekać minimum 2-3 miesiące. Nie u każdego pacjenta należy też oczekiwać cudów. Jeśli przyczyna niskiej jakości nasienia jest inna niż spowodowana przez wymienione czynniki to ich ograniczenie może pomóc tylko nieznacznie.

Opracowanie: Eliza Filipiak (dr n. med.)

Bibliografia:

1)            Kort HI, Massey JB, Elsner CW, Mitchell-Leef D, Shapiro DB, et al. Impact of body mass index values on sperm quantity and quality. J Androl 2006; 27: 450-2.

2)            Jensen TK, Andersson AM, Jorgensen N, Andersen AG, Carlsen E, et al. Body mass index in relation to semen quality and reproductive hormones among 1,558 Danish men. Fertil Steril 2004; 82: 863-70.

3)            Wegner CC, Clifford AL, Jilbert PM, Henry MA, Gentry WL. Abnormally high body mass index and tobacco use are associated with poor sperm quality as revealed by reduced sperm binding to hyaluronan-coated slides. Fertil Steril 2010; 93: 332-4.

4)            Liu YX. Temperature control of spermatogenesis and prospect of male contraception. Front Biosci (Schol Ed); 2: 730-55.

5)            Jung A, Eberl M, Schill WB. Improvement of semen quality by nocturnal scrotal cooling and moderate behavioural change to reduce genital heat stress in men with oligoasthenoteratozoospermia. Reproduction 2001; 121: 595-603.

6)            Evenson DP, Jost LK, Corzett M, Balhorn R. Characteristics of human sperm chromatin structure following an episode of influenza and high fever: a case study. J Androl 2000; 21: 739-46.

7)            Sergerie M, Mieusset R, Croute F, Daudin M, Bujan L. High risk of temporary alteration of semen parameters after recent acute febrile illness. Fertil Steril 2007; 88: 970 e1-7.

8)            Lampiao F. Variation of semen parameters in healthy medical students due to exam stress. Malawi Med J 2009; 21: 166-7.

9)            Li Y, Lin H, Cao J. Association between socio-psycho-behavioral factors and male semen quality: systematic review and meta-analyses. Fertil Steril 2011; 95: 116-23.

10)          Elshal MF, El-Sayed IH, Elsaied MA, El-Masry SA, Kumosani TA. Sperm head defects and disturbances in spermatozoal chromatin and DNA integrities in idiopathic infertile subjects: association with cigarette smoking. Clin Biochem 2009; 42: 589-94.

11)          Niu ZH, Liu JB, Shi TY, Yuan Y, Shi HJ. [Impact of cigarette smoking on human sperm DNA integrity]. Zhonghua Nan Ke Xue; 16: 300-4.

12)          Gazvani MR, Buckett W, Luckas MJ, Aird IA, Hipkin LJ, et al. Conservative management of azoospermia following steroid abuse. Hum Reprod 1997; 12: 1706-8.

13)          Pundir J, Chui DK, Lipscomb DW. Anabolic steroids and male subfertility. J Obstet Gynaecol 2008; 28: 810-1.

14)          Wollina U, Pabst F, Schonlebe J, Abdel-Naser MB, Konrad H, et al. Side-effects of topical androgenic and anabolic substances and steroids. A short review. Acta Dermatovenerol Alp Panonica Adriat 2007; 16: 117-22.

Z0BACZ TAKŻE

Czy palenie papierosów jest czynnikiem ryzyka dla obniżonej jakości nasienia?

Naukowcy ze szpitala w Aarhus w Danii przeprowadzili w latach 1987 – 2004 aż 7 niezależnych badań... Więcej →

Dieta, a niepłodność męska – czy to co jemy ma wpływ na nasze szanse na potomstwo?

Niepłodność partnerska jest często efektem synergistycznego wpływu kilku czynników. Wpływ czynników... Więcej →

Jesień i zima – a plemnik nieźle się trzyma! Czy jakość nasienia przekłada się na ilość ciąż?

Czy pora roku ma wpływ na plemniki i na możliwości poczęcia dziecka? Wydaje się, że tak tym bardziej, że... Więcej →

Czy stres o podłożu psychospołecznym może mieć wpływ na jakość nasienia u płodnych mężczyzn?

Badania przeprowadzono od września 1999 roku do grudnia 2005 roku w klinikach położniczych w pięciu miastach... Więcej →

Stany zapalne w męskim układzie rozrodczym

W męskim układzie rozrodczym zdarzają się zarówno zapalenia jąder, którym zwykle towarzyszą zapalenia... Więcej →

Jedno, dwa czy trzy badania nasienia..? Ile razy należy zbadać nasienie aby mieć pewność co do wyniku?

Zacznijmy od kluczowego pytania – czy to w ogóle prawda, że powinno się analizować więcej niż jedną... Więcej →